4-тапсырма. Мәтінді оқы. Кестеге сүйеніп, қою қаріппен жазылған есімдік түрлерін ажы- рат. Қазақта «Табиғат-ана» деген ұғым бар. Бұл сөз «адам табиғат аясында өмір сүреді» деген- ді білдіреді. Табиғат байлығы тұрғындард ың жақсы, жайлы өмір сүруіне мүмкіндік береді. Адам өз әрекеті арқылы табиғатқа әсер етеді. Адамның кейбір әрекеті табиғатқа зиян кел- тіреді. Оны барлық адам сезіне бермейді. Сондықтан бірқатар елдерде «Жасыл эконо- мика» саясаты жүргізіледі.

ермұрат үсенов 1952 жылы 25 шілдеде алматы облысы, райымбек ауданы, талды селосында дүниеге келді. 1970-1977 жылдар аралығында құрманғазы атындағы алматы мемлекеттік консерваториясында домбыра аспабы бойынша бітірген. “қр мәдениет қайраткері”, “қазақстанның жас композиторлар” конкурсының үш дүркін лауреаты,

қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, домбыраға арналған көптеген шығармалардың авторы. еңбек жолын жезқазған музыка училищесінде оқытушы болып бастады. мұнда өзінің алғашқы музыкалық шығармаларын жазды. 1981 жылы н.тілендиев жетекшілік еткен “отырар сазы” фольклорлық-этнографиялық ансмблінің құрамына шақырылып, қабылданды. 1990-1994 жылдары алматы музыка училищесінде, қазір астанадағы қазақ ұлттық музыкалық академиясында ұлт аспаптар кафедрасының кафедра меңгерушісі. “қазақстан композиторлар” одағының мүшесі. алматыда құрманғазы атындағы консерваторияда 2011 жылдың желтоқсан айында, күйші әрі сазгер ермұрат үсеновтің кеші болып өтті. қр еңбегі сіңген қайраткер кешті тәуелсіздіктің 20 жылдығы мен желтоқсан оқиғасының 25 жылдығына арнады.

ермұратты замандастары нұрғиса тілендиевтің ізбасары деп біледі. себебі, жезқазған музыкалық колледжінде сабақ беріп жүрген жерінен алматыдағы «отырар сазы» оркестріне шақырған да нұрғиса болатын. содан бері сазгер халқына ән де арнады, күй де жазды. «арулар, қош болыңдар! », «ға сыйыну», «жалт-жұлт еткен дүние-ай», «дариға аққу», «күзгі әуен» сынды әндерін жұрт сүйіп тыңдайды. «ұран», «ана», «шыңырау – құс» күйлері болса – тыңдарманның қошеметіне бөленген туындылар. ал сазсырнай, қыл қобызға, хорға арнап жазған шығармалары бір төбе.

қазақтың дәстүрлі музыкасын бүгінге дейін сақтаған композитор некен саяқ. жазған әні мен күйінде ұлттық бояуы өшпеген, ерімі қанық, эстрадаға бой алдырмаған шығармашыл азамат екендігі білінеді.

фантазия дегеніміз не? фантазия дегеніміз – музыкалық қиял, жалпы қолданылатын музыкалық формадан ауытқып, еркін жазылатын шығарма. бұл шығармада абайдың бірнеше әндері қамтылған: « желсіз түнде жарық ай» әнімен басталып, әрі қарай « айттым сәлем қаламқас», «көзімнің қарасы» әндер арасы музыкалық әсерлеумен жалғасып , бір жәй, бір ырғақта ойнала отырып аяғына дейін өзінің лирикалық құрылымын жоғалтпайды.

осының барлығы оқушыға түсіндіріліп, қалия шәмшіқызы өзі аспапта ойнап көрсетеді. ойнап болған соң оқушығы қай жерінде қандай штрихтар, ысқыштың қай бөлігімен ойналатыны, соның ішінде ең бастысы-қай позициялармен ойналатыны түсіндіріледі. шығарманың ешқандай кедергісіз, жалқы дыбыстар шықпай сызылған лирикалық әуенде ойналуы, техникалық кедергі болмауы үшін позициямен ойнаудың ролі өте үлкен.

бұндай күрделі шығарманы бір позициямен ойнау мүмкін емес. бұнда қобызда пайдаланылатын негізгі 1-2-3-4 позициялардың барлығы қамтылады. тек оқушының жұмысы сол 1 позициядан 2 ші позицияға дұрыс ауысуын ойлана қойып, таба білуі. не ашық ішек арқылы, не екінші, не үшінші саусақ арқылы, не полутондар арқылы т.б.

әрі қарай шығарма баяу ырғақта талданды. позициядан ауысатын жерлері карандашпен көрсетіліп, саусақтары қойылып отырады. позицияға ауысу кезеңі оқушыға сұрақ бере отырып жасалынады. «сен қалай деп ойлайсың, 1 ден 2 позицияға қандай жолмен өтуге болады, сен қалай етер едің» деген сұрақтар бір жағынан оқушының есінде ұзақ сақталып, келешекте өзінің дұрыс шешім қабылдауына көп әсерін тигізеді

.арасындағы әндер вариациялары, әсемдік бояулары динамикалық белгілермен берілген өте әсем, өте керемет шығарма. бұл шығарманың оқушы жүрегіне жол табары сөзсіз.

қорытынды:   оқушыларға кейінгі кездерде көбіне жаңа шығарманы бейнетаспадан тыңдатуға тырысады. бұл әрине, заман талабына сай да болар. дегенмен, оқытушының өзі аспаппен күйсандыққа қосылып ойнап бергені әлдеқайда көп әсер қалдырады. шығарманы талдай және ойнай отырып, оқушы өз елінің әндерін сүюге, жүрегі қалап ойнағаннан кейін аспапқа деген «үйренсем» деген құштарлығы арта түседі. ал шығарманы талдап ойнаймын деп отырып, позициямен ойнаудың қыр сырларын, саусақты дұрыс қоя білуді, музыканың реңдік бояуларын орынды пайдалана білуді, саусақ техникаларын игеру жолдарын қалай тез үйренгенін байқамай да қалады.  шеберлік сабағы  осы мақсаттарды алға қоя отырып, жүйелі түрде өткізіледі.