Шалкиіз шығармаларын насихаттау дам 30 б и л.ответ

Қазақ мемлекеті құрылу дәуірінде хан мен сұлтандар таңдаған әнші-әңгімешілер (жырау) хан мен халық арасындағы дәнекер болды.

Асанқайғы Сәбитұлы (XIV -XV ғғ.) - философ, ақын, данышпан. Оның бүкіл өмірі қарапайым адамдар арасында өтті. Ол елдің, өз халқының болашағы туралы ойлады және үнемі мұңды жүрді. Сондықтан жерлестері оны «Асанқайғы» деп атады. Ол 100 жылдан астам аңыздарда өмір сүріп, сыни көзқарастар қалыптастырды. Ол құрметке ие болған, көшпелі халықтың әдет-ғұрпын жетік білетін, өз халқының салт-дәстүрін құрметтейтін ақылды, дана ата деп аталды.

ХV ғасырда. Ол ұлы Мұхаммедтің кеңесшісі болды. Ол Ұлытау, Шу, Сарысу маңынан «Жерұйықты» (адамдар бақытты өмір сүретін ертегі патшалығын) іздеді. Асанқайғы Әбілқайырханнан Жәнібек, Керей сұлтандардың басшылығымен қазақ руларының бөлінуін қолдады.

Асанкайга танымында негізгі орынды адамзат сұрақтары алады. Оның өмірге парасатты көзқарасы, елге деген сүйіспеншілігі қазақ халқының өзін-өзі тануының жаңа сатысының көтерілуіне әсер етті. Асанқайғы экологиялық білім беру мәселесін бірінші болып көтерді. Оның лирикасы қазақ жерінің сұлулығын, байлығын, фаунасын және оның географиялық орнын сипаттайды.

Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560)-көрнекті тұлға, әнші-әңгімеші, ержүрек жауынгер. Шалкиіз ерлік пен ұлтшылдық, жақсылық пен жамандық, адамгершілік мәселелеріне назар аударды. Ол өзінің ақындық аңыздарында адамдарды бірлікке шақырады.

Ақтамберді Сарыұлы (1675-1768) - жырау, тұлға тақырыбы мен науқанды жалғастырушы. Ол зұлымдық зорлық пен зорлықтан басталады деп есептейді. Адамдардың достығы бірлікке байланысты. Оның өлеңі адамдардың бірлігіне, достығына арналған.

Бұқар жырау (1693-1787). Оның негізгі тақырыбы: адам және ғалам сұлулығы; адамның әдемілігі - оның жақсы, жақсы қасиеті; әлем - бәріне ортақ үй: байлар мен кедейлер; әлемде мәңгілік байлық, кедейлік пен жалғыздық жоқ. Ол қоршаған орта адамның тәрбиесіне әсер етеді деп есептейді. Нағыз адам болу үшін ол адамдарды 11 тілекті орындауға шақырады:

1. Құдайға адал болыңыз. Құдай - сіздің бүкіл өміріңіздің негізгі көзі.

2. Жаман істерге ермеңдер, надандар. Біз олар туралы ескертуіміз керек.

3. Қыздар, әйелдер тазалықты, гигиенаны сақтауы керек.

4. Адамның басты байлығы - оның денсаулығы. Оған қамқорлық жасаңыз.

5. Мұсылмандық қарыз туралы ұмытпаңыз.

6. Жақындарыңызға қамқорлық жасаңыз.

7. Отанды қорғаңыз.

8. Табиғат құбылыстары туралы ескерту.

9. Бейбітшілік пен келісімде өмір сүріңіз.

10. Аналарды құрметтеу және бағалау. Бұл сіздің міндетіңіз.

11. Әйелдерді бағалау - адамгершілік қасиеттердің негізі.

Халық арасында Манқы би бастап 200 -ден астам шешендер мен билеушілер бар. Олардың әрқайсысы халықтың дәстүрлерін, әдет -ғұрыптарын заңдастыруға, реттеуге, елдегі келісім мен бейбітшілікті сақтауға әсер етті. Олар қазақ халқының атынан сөйледі, маңызды мәселелерді шешті. Билеушілердің шешендігі халықтың санасынан, ой -санасынан, даналығынан туындайды. Оларға халықтың дәстүрі, діні, рухани мұрасы, ой -өрісі, мәдениеті негізінде қолдау көрсетіледі. Қазақ билеушілері әлемді адамзат тұрғысынан түсінді. Оларға:

- ғалам мен адам, бейбітшілік пен өмір, табиғат -Ана - бірліктің, достықтың мәні;

- адамсыз дәуір болмайды;

- адамның белсенділігін арттыру - бұл қажеттілік.

Руханияттың, қорғаушының және қолдаудың өлшемі - көшбасшылық, басқару. Әміршілердің мақсаты - адамдарды тәрбиелеу, оларды адам болуға үйрету, адамның әл -ауқатын құндылықтың жоғары деңгейіне көтеру. Билеушілердің билігі талап пен ережеге сәйкес қалыптасты. Қандай мәселе болмасын, әрқашан сөз, билеушінің шешімі (би) заң болды. Егер олар қате немесе әділетсіз шешімдер қабылдаса, оларға айыппұл салынбады, бірақ олар Иеміздің алдында жауап беретінін және жазаланатынын айтты. Билеушілер (билер) барлық халықтардың ынтымағын қолдады. Олар хандарды да, кедейлерді де өтіріктен және ашуланудан қорғады. Нағыз билеушілер - әлемді армандаушылар. Олардың екі сипаты бар, біріншісі - даналықтың үлгісі, екіншісі - терең түсінігі бар сыни көзқарас. Даналық - бұл ойдың ашық көрінісі. Сыни көзқарас - бұл адамды және оның өмірін түзетуге, қоғамдық өмірді дұрыс бағыттауға құрал. Даналық - бұл өмір туралы түсінік, өмірді жақсартуға бағытталған сыни көзқарастар жүйесі, ал сыни көзқарас - ар, жақсы мен жамандықты таңдауға бағытталған. Қазақ шешендері мен билеушілері жарқын әлемді армандап, бұл өмірден кетті.

Адамның азабы - елдің азабы. Адамды жала мен өтіріктен құтқару - адамның мейірімділігі. Қазақ халқының билеушілері адамзаттың болашақ өмірін оның мейірімділігімен салыстырды.

Егер онда адамдарға пайда болмаса, батылдықтың не қажеті бар (Төле би)

Бай болсаң, халқыңа пайда келтір (Әйтеке би)

Билеушілердің ұстанымы әділ және қатал болды. Олардың өсиеттері біліммен, ақылмен, мейірімділікпен байланысты болды.

сын есім деп заттың сапасын, түрін,көлемің, салмағын білдіреді