Эссе на казахском языке на тему древние города казахстана

қазақстанның ежелгі қалалары-ежелгі және орта ғасырлық кезеңдердегі қазақстанның қалалары мен қоныстары.

қазіргі қазақстан аумағындағы ежелгі қоныстар туралы алғашқы жазбаша хабарламалар б.з. д. 2 ғ. — б. з. д. 1 ғ. ежелгі авторлар оз қазаншысында орналасқан чигу қаласы туралы айтады. ыстықкөл, не илейской алқабында, сондай-ақ қалаларда р. сырдарие.

қазақстанның үлкен аумағында ежелден бөлінеді ірі тарихи-мәдени аймақтар ң отырықшы, ал " деп атаған. олардың бірі оңтүстік қазақстан мен жетісу болды. осы аудандарды зерттеу кезінде археологтар ежелгі қоныстарды анықтады, онда сырлы кірпіштен қаланған қала иелерінің сарай құрылыстары табылған, күмбезді күмбезді күмбездермен жабылған үй-жайлары бар. ең көп қоныстар отырар оазисінде, арыс өзенінің алқабында, қаратаудың солтүстік беткейлерінде, сырдарияның төменгі жағында табылды. бұл қоныстардың тұрғындары өнерді, суаруды, мал шаруашылығын, қолөнерді және сауданы пайдалана отырып егіншілікпен айналысты.

қазіргі қазақстан аумағындағы қалалардың қарқынды өсуі орта ғасырдағы түркі мемлекеттерінің: түркі, батыс-түркі, түргеш, қарлұқ қағанаттарының, оғыз, қимақ, қыпшақ және қараханид мемлекеттерінің байланысты.

оңтүстік қазақстанда археологиялық зерттеулермен 6-9 ғғ. қабаттары бар 25 қала анықталды. олардың кейбір атаулары белгілі: исфиджаб (сайрам), шараб, будухкет, отырар (фараб), шавгар. бөлінеді: ада (цитадель), шахристан (ішкі қала) және рабад (қала маңы). халықаралық сауда жолдарында маңызды орын алған, билеушілердің резиденциялары, үлкен мемлекеттік бірлестіктердің орталықтары болып табылатын тараз, отырар (фараб), исфиджаб, шавгар, ғұн, алмалық, суяб қалалары қазақстаннан тыс жерлерде танымал болды. сонымен қатар, қазіргі қазақстан аумағында және шектес аумақтарда барсхан, арсубаникет, құлан, мерки, аспара, хамукат, дех нүджікес, талғар (талхиз) сияқты қалалар бар. орталық қазақстанда да отырықшы және қала өмірі болды. қалалар мен қоныстар жезді, кеңгір, сарысу алқаптарында, ұлытау бөктерінде орналасқан. сондай-ақ, қалалар шығыс қазақстанда, ертіс өзенінің алқабында пайда болды. жазбаша деректер бұл қалалар кимакқа тиесілі деп хабарлайды. ең ірі имакия қаласы — патшаның (хаканның) жазғы резиденциясы. астанадан басқа , сараус, бенджар, дахлан, астур қалалары белгілі болды. қалалар-ставкалар батыс қазақстанда, орал алқабында пайда болады. олар түріктер-огуздарға тиесілі.

дәрумен  —  мен  жануарлардың  тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар.  дәрумен (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері  николай лунин  салды. 1912 жылы поляк дәрігері  казимеж функ  сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді.

дәрумендердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. ағзада үздіксіз жүріп жататын қ реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. тағамның құрамында дәрумен жеткіліксіз болса, әр түрлі ауруға шалдығады. ал дәруменді (әсіресе, а және d дәрумендерін) шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминоз) соқтырады. ол көбінесе, жас жиі кездеседі. қазір барлық дәрумендерді суда еритін дәрумен, майда еритін дәрумен және дәрумен тектес заттар деп бөледі.

дәруменнің мал үшін де маңызы зор. мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. мал азығында а, д, е, к дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. мысалы, а дәрумені жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. малға қажетті дәрумен шөпте,  жоңышқада, сүрленген шөптерде, тағыда басқа болады. қыста адәруменозға шалдыққан, тағыда басқа түрлі жағдайлармен жүдеген малға дәрумен концентраттарын,  сәбіз,  қ  майы, тағыда басқа дәрумені мол азық беру керек. мал азығындағы дәрумен мөлшерін көбейту үшін арнайы дәрумен препараттары мен құрғақ ашытқылар шығарылады.

құнарлы тағамдар

дәрумен жетіспеушілік, авитаминоз – күнделікті ішетін тағамда дәрумендердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не дәрумен синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. егер үнемі дәрумені аз, бірыңғай тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, ағзаға, негізінен көмірсулар (қант, тағы да басқа) ғана түсіп, ақуыз бен майлар аз түссе, ал көкөніс пен  жеміс-жидектер  мүлдем болмаса дәрумен жетіспеушілік . сондай-ақ азық-түлік дұрыс сақталмаса немесе олардан сапасыз тағам дайындалса, азық-түлік құрамындағы дәрумендер бұзылады. мысалы, құрамында  никотин  қышқылы (рр дәрумені) аз дәнді дақылдармен ғана қоректену пеллагра ауруына, ал қауызы алынған күрішпен және өте ұнтақталған бидай ұнынан жасалған нанмен ғана тамақтану бери-бери сырқатына әкелуі мүмкін.

тағамда дәрумендердің жеткіліксіз болуы, ағзасын әлсіретеді. мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. оған  ауа райының  қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі,  гельминтоз, лямблиоз, тағы да басқа аурулар себеп болады. дәрумен жетіспеушілік болғанда ағзада зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. сондай-ақ, ң көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа-райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі, тағы да басқа жағдайларда ағзада дәрумен жетіспеушілік артады. мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы дәрумендер қабылдап,  көкөніс  пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. дәрумен жетіспеушілік және  гиповитаминоз  жануарларда да болады. мал авитаминозбен, көбінесе көктемде ауырады. дәрумен жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады,  төл  нашар өседі. мысалы, в дәрумені жетіспеген жағдайда  құс  полиневритпен,  шошқа  пеллаграмен ауырады. d дәрумені жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады.