60 ! «ел мүддесін ойлаған баян батыр – ерліктің, отаншылдықтың үлгісі» деген пікірді қалай түсіндіресіз? шығармадан дәлелдер келтіре отырып эссе жазыңыз. сөз көлемі – 100-120 сөз.

Қасаболатұлы баян (шамамен 1710/15–1757 ж. ж.) – бүкіл өмірін қазақ жұртының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған ержүрек ардагерлердің бірі, батыр. батырлығымен, тапқырлығымен абылай ханның ерекше құрметіне бөленген. қазақ-жоңғар шайқастарына қатысып, «батыр баян» атанған. батыр баян жөніндегі деректерді мағжан жұмабаевтың "батыр баян поэмасынан, жыраулар шығармаларынан, шоқан уәлихановтың еңбектерінен кездестіруге болады. тарихи деректерде баян жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен қазақ батырларының ішіндегі шоқтығы биік болып көрсетіледі. қазақ батырларының елдікті сақтап қалудағы ерлігі үмбетей мен тәтіқара толғауларында жақсы баяндалған. үмбетей жыраудың «бөгенбай өлімін абылай ханға естірту» атты толғауында былай делінген: қара керек қабанбай, қанжығалы бөгенбай, сары, баян мен сағынбай қырмап па еді жауыңды, қуантпап па еді қауымды, ұмыттың ба соны абылай? ! бұл толғаудан батыр баянның абылай ханның тірегінің бірі екенін байқаймыз. оның ел қорғаған басқа да батырлармен, қазақ халқының туын жықпаған, талай шайқастарда ерлік көрсеткен хас батырының бірі болғанына көзіміз жетеді. тәтіқара толғауында: бөкейді айт сағыр мен дулаттағы, деріпсәлі, маңдайды айт қыпшақтағы. өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын сары менен баянды айт уақтағы. бұл жолдар баян батырдың ержүрек батылдығын, тұлғалы азамат болғанын дәлелдейді. жырдағы сары — баянның ағасы. шоқан уәлихановтың « предания о батырах xviii века» атты мақаласында баян батыр жайлы мағлұматтар бар. мұнда да баянның ержүректілігін, ақылдылығын абылай ханның жоғары бағалағанын айтады. уақ батыры баян абылай ханмен бірге қытай жасақтарына қарсы соғысқа қатысады. қытайлармен айқаста абылай қолы шегінуге мәжбүр болғанда абылайдың әскерінің шегінуіне мүмкіндік жасап, баян қолы қытайлармен айқасады. бұл шайқаста баян өзінің тапқырлығымен, ержүректілігімен, найзагерлігімен көзге түсіп, хан әскерін құтқарады. шоқанның айтуынша, баян абылайдың ең жақын батырларының бірі болған. ол ағасы сары батырмен бірге уақ-керей руларының жасақтарын бастап қалмақтарға қарсы соғысқан. осындай бір жорықта сары мен баян қаза болады. «халық аузында қос батырдың аттары біріктіріліп, сары-баян деп қосақталып айтыла да береді», — деп жазады шоқан. абылай хан «үш жүздің батырларының ішінде кімдерді ерекше бағалайсыз», — деген сұраққа екі батырды ерекше атайды. «бәсентиін малайсары байлығымен, батырлығымен, мінезімен ерекшеленсе, уақ баян ақылдылығымен, батырлығымен ерекшеленеді», — деп жауап берген екен. шоқанның бұл мәліметтерінен баянның ханына да, халқына да мәлім, айбынды қолбасшы және ержүрек жауынгер болғанын көреміз. абылай қалмақтарға жорықпен келе жатқанда қалмақтан жеті елші келіп, қалмақ ханы серен хан: «қалмақтар мен қазақтар ағайынды болған. біз сіздерге ақ киіз үйлер силаймыз, бейбіт болайық», — деп ұсыныс жасайды. абылай батырларын жинап кеңес құрады. хан: «ақ киіз үйлерді алайық, оларды сендірейік, одан кейін шабуыл жасайық», — дейді. сол кезде баян: «сіз қалмақтарды алдаймын деп ойламаңыз. ұса менен серен жоғары және төмен қытайды да алдаған, сізді де алдайды», — дейді. хан өз сөзінен қайтпайды, қазақтар екі күн қалмақтарды тосады. шолғыншылар екі күн бұрын қалмақ қолының жасырын кетіп қалғанын хабарлайды. баян мың қ жасақпен қалмақтарды қуып, қытай жеріне кіреді. бірақ қалмақ қолын толық талқандай алмай, қайтуға мәжбүр болады. қайтар жолда қалмақтардың өліктерінен уланған судан ұшынып ауырған баян және оның жауынгерлері қаза болады. бұл деректі де ш. уәлиханов айтқан. мағжан жұмабаевтың «батыр баян» поэмасының желісі де осыған ұқсас. поэма аса көркем деңгейде, ерекше шабытпен жазылған. сезім де, махаббат та, батырлық та, жан күйзелісі де дастанда жыр болып өріледі. поэмадағы батыр баян тағдыры ешкімді де бей-жай қалдыра алмайды. шоқтығы биік баянның бейнесі поэмада былай суреттеледі: қанайым, ойың ұдай, тілің шаян, амал не, келген жоқ қой батыр баян. көп жаудың албастысы, ел еркесі, баянның батырлығы алашқа аян. баянның аруақты құр атынан көп қалмақ болмаушы ма ед қорқақ ноян? ! наркескен, өрттей ескен қайтпас болат, баянсыз қанатымды қалай жаям? би қанай! аттанбайды хан абылай, келмесе ққ батыр баян! — деген абылай сөзінен батырдың хан ордасындағы орны мен беделін байқайсыз. баян батыр ел рухы мен батыр рухының биіктігін барлық құндылықтан жоғары қояды. елдің мүддесі баян үшін қымбат, халқының тағдыры жау табанына басылмауы жолында жан аямай күрескен баян батыр — ерліктің, отаншылдықтың үлгісі. 1993 жылы режиссер с. тәуекелов баян батыр жөнінде кинофильм түсірді. батыр бейіті қарағанды облысы қарқаралы ауданының шекелек зиратында. батырдың ұрпақтары солтүстік қазақстан облысының булаев ауданында тұрады. қазақ осындай батырлардың арқасында тағдыры мен келешегін қорғап қалды.

резьба по дереву – один из древнейших видов прикладного искусства казахов. все нужные для хозяйства, для повседневной жизни предметы казахи делали вручную. по данным источников, археологических раскопок, у казахов существовали такие виды ремесла, как кузнечное, ювелирное, кожевенно-сермяжное, швейное, сапожное, по строительству юрт.

мастера по резьбе делали из корней дерева пиалы с различными орнаментами, черпаки для кумыса, обрамленные драгоценными камнями красочные подносы и деревянные футляры для посуды из стекла, домбры, кобызы и другие музыкальные инструменты.

казахские мастера-деревообделочники делали каркасы и другие детали юрты, постельные принадлежности, утварь, такие как абдыра (сундук), кебеже (сундук для хозяйства), асадал (шкафчик для продуктов), бесик-люлька, жук аяк (подставка под вещи), есик агаш (деревянная дверь юрты) и т.д.

среди казахов, живших в лесистых краях, были мастера по производству двухколесных телег и крытых повозок.

среди казахов было много искусных ювелиров. ювелиры-зергеры (зер-зер в переводе с персидского – золото) работали в одиночку, передавая свое мастерство по наследству. круг предметов, изготовлявшихся ювелиром-зергером, был широк: сюда входили женские украшения (кольца, серьги, браслеты, кулоны, цепочки, пояса, головные уборы саукеле, булавки) и др. детали для костюма, туалетные принадлежности, столовые приборы, бляшки для декора деревянного каркаса юрты, мебели, деревянной и кожаной посуды, музыкальных инструментов, оружия, конского снаряжения.

казахские ювелиры в процессе работы применяли различные виды ювелирной техники, как холодная штамповка, гравировка, чеканка, ажурная техника, инкрустация. в основу сюжетов брались фигуры, изображения цветов, растений, зверей. у казахов существуют несколько вариантов узоров. «иирим» («извилистый»), «туйе табан» («верблюжий след»), «каз табан» («гусиный след»), «кус мурун», («птичий клюв»), «ит жаурын» («собачья спина»), «бака тос» («лягушачья грудь»), «итиз» («след собаки»), «кумырска бель» («мура- вьиная талия»), «сынар окше» («ломаный каблук»), «жулдыз гуль» («звездный цветок»), «айшык гуль» («полумесяц»). в орнаменте казахов часто встречаются изящные сердцевидные фигуры – журекше. разнообразие орнаментов встречается при изготовлении изделий из шерсти. на еще сырую, дымящуюся паром заготовку из крашеных разноцветных клоков шерсти кладут нужные орнаменты, потом процесс изготовления вещи доводят до технологического конца. это изделие называется «текемет» («кошма»).

для создания особого вида войлочного ковра – сырмака применяется три различных по своей технологии способа: инкрустация из разноцветных кусков войлока, аппликация из однотонной материи по белому войлоку, шнуровая вязь по однотонному войлоку. путем инкрустации различные детали юрт, утварь и другие предметы бытового назначения, такие как тускиизы (настенные ковры), сырмаки (подстилки), аяккапы (сумки для посуды), кереге- капы (футляры для кереге), уык-капы (футляры для жердей юрт), различные циновки и т.д.

одним из распространенных видов рукоделия было вышивание – дело трудоемкое и сложное, требующее большой сноровки и опыта. в основном им занимались девочки и женщины. тех мастеров, которые придумывали орнаменты вышивок, называли оюшы (чертежниками- аппликаторами). вышивали не только на полотнах, но и на коже, на войлочных изделиях. казашки-мастерицы применяли четыре вида вышивки: биз кесте – тамбурный шов, баспа кесте – гладьевой шов, кенебе – аналогично вышивке канва, албыр кесте – двухрядовая вышивка. красочными вышивками оформлялись тускиизы, войлочные футляры для сундуков, подолы и рукава женских платьев, рукава, борта женских пальто и плащей, различные детали убранства юрты, постельные принадлежности (полотенца, покрывала, по- душки, мужские и женские головные уборы). при вышивании применялись разноцветные нитки. одежду и головные уборы казахи украшали вышивкой, бусинами, бисером, серебряными бляшками и монетами.

о высоком уровне мастерства казахов по обработке кожи и шерсти, о высоком качестве их изделий, их красоте свидетельствует следующее сообщение сайфи, который был хорошо знаком с жизнью и бытом казахов: «халаты (чекмены) свои они (казахи) ткут из овечьей шерсти, потом их красят разноцветными красками, они становятся похожими на халаты из атласа. эти халаты отправляли в бухару. они были настолько изящны и тонки, что покупали их по цене не ниже, чем за атласные халаты. их халаты, защищающие от дождя, тоже сделаны из шерсти, непромокаемы».