Реферат на казахском языке про сайгака , большой много

ақбөкен, киік –  жұптұяқтылар  отрядының  бөкендер  туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. ақбөкеннің қазба қалдықтары плейстоцен қабатынан батыс шығыс аляскаға дейінгі аралықтан табылған. ақбөкендер моңғолияда, қалмақ даласы мен қазақстанда ғана сақталған. республикамызда ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара бөлінген бетпақдала – арыс, үстірт және еділ – жайық деген топтары мекендейді. текелерінің дене тұрқы 126 – 150 см, салм. 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене тұрқы 109 – 127 см, салм. 22 – 37 кг-дай болады. үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған. текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісінде мүйіз болмайды. жаз айларында арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады. ақбөкендер шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. олардың қоныс өзгертуі ауа райына, ақбөкен жұп тұяқты жануарлардың ішіндегі ең өсімталы, жылына бір рет төлдейді. жаппай төлдеуі мамырдың 1-жартысында өтеді. бұл кезде күн салқындап, жауын-шашын көп болады да, оны қазақ халқы «құралайдың салқыны»  деп атайды. көбіне егізден, кейде 3 лақ та туады. ақбөкендер өсімдіктердің 80-нен астам түрімен қоректенеді. олардың басты жауы – қасқыр, ал жас төлдеріне бүркіт, дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. ақбөкен аусыл, пастереллез ауруларымен ауырады. ақбөкен – дәмді еті, құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі терісі үшін ауланатын кәсіптік маңызы бар жануар. қазақстанда 1921 ж. ақбөкенді аулауға тыйым салынған. 1957 – 58 ж. олардың жалпы саны 2 млн-нан асқаннан кейін, кәсіптік жолмен аулауға рұқсат берілді. оның мүйізінен пантокрин дәрісі алынады, тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткіге жағады, сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін пайдаланады.[2]

киікті қазақ киелі жануар деп есептейді. ел арасында оларды атқан бақытсыздыққа ұшырайды деген сенім бар. киіктің қаншалықты киелі екендігін кім білсін, бірақ өте ақылды және қандай табиғи ортада болмасын, тез бейімделіп кететін жануар екендігі анық. ақбөкендердің басына қаншама ң заман туғанмен, миллиондаған жылдар бойы тұқымын сақтап қала алды. осының өзі ақбөкендердің өмірге өте бейімділігін, өсімталдығын аңғартады. егер ақбөкендердің басқа түз тағыларынан ерекшеліктері болмаса, ежелгі мамонттармен бірге құрып кетер еді.

ақбөкендердің табындары жүздеген, мыңдаған бастан тұрады. әдетте табынды текелері емес, ұрғашы киік бастап жүреді. текелері күйек науқаны біткеннен кейін табынға көп қосыла бермейді, әсіресе киіктер бұзаулайтын кезде олар жеке жиналып, бөлек табынмен жүреді. ақбөкендер күйекке түсер алдында, қазан, қараша айларына қарай қоң жинап, жұмырланады. бұл кезде текелердің кеңсірігі дөңестеніп, әукесі салбырап, сақалы төмен түседі. ұрықтандыруға көп уақыт жұмсалмайды, әрбір теке бір-екі күннің ішінде 40-50 киікке дейін шабады. соңғы кездерде ақбөкенді мүйізін алу үшін браконьерлер көп қырып жіберді де, текелердің саны күрт азайды. ұрғашы киіктердің саны текелерден бірнеше есе басым болғандықтан, күйек кезінде кейбір шамасына қарамайтын, тәжірибесіз жас текелер әлсіреп, зорығып өледі немесе түлкі, қарсақ сияқты кішігірім жыртқыштарға жем болады. күйек біткеннен кейін, ауа райы қатты суытып кетпей, жайылымға қолайлы болып тұрса, қаңтардың аяғы, ақпанның басына қарай қайта қоң жинап, әлденіп алады.

ұрғашы киіктер текелерге қарағанда майды көп жинай алмайды. күйек кезінде орташа ғана семіреді де, төлдер алдында 4,5 келідей іш май жинайды. бірақ лақтарын емізген кезде тез арықтайды. киіктер мамыр айының 10-15 аралығында жаппай төлдей бастайды, осы кезде ауа райы бұзылып, міндетті түрде жауын-шашын болады. қазақтар оны «құралайдың суығы» деп атаған. киік әдетте төлді егізден әкеледі. алдын ала шыбын-шіркей болмайтын, үнемі жел есіп тұратын беткейді таңдап алып, лақтарын түрегеп тұрып туады. құралайдың енесі басқа жануарлар сияқты лағының шаранасын жалап аршымайды, шарана жауынның суымен шайылып кетеді немесе жел қағып, кеуіп барып түседі. жаңа туған лақтар жарты сағаттан кейін енесін еміп, екі-үш сағаттан соң аяқтанып кетеді, ал туғанына екі күн болған құралайды машинамен қуып жете алмайсыз

үкiмет ақбөкендердi  2006  жылы «қызыл кiтапқа» ендiрдi. және сол жылы жан-жануарларды қорғау мақсатында бюджеттен 200 миллион қаржы бөлдi. ал үстiмiздегi жылы бұл қаржыны 270 миллионға жеткiзiп отыр. әрине бұл игi шаралар қолға кеш алынып отыр. дегенмен «ештен кеш жақсы» деген емес пе? өсiмтал жануар күтiмi көп, қорғауы жақсы болса, санаулы жылдардан соң саны қайта көбейiп, әлi-ақ даламыздың сәнiн келтiрер.[3]

Ақбөкен (saiga tatarica) - қонушы тұяқтылар. бес негізгі қазақстанда үш табылатын халықтың түрлері, ресейде бір (қалмақия) және моңғолия бір бар. өзбекстанда кейбір қысқы ақбөкеннің. моңғол бөкен, түр saiga tatarica mongolica халықтың қалған тиесілі - қызметтің кіші түрлері saiga tatarica tatarica үшін. қазіргі уақытта, ақбөкеннің қауіп төніп жануарлардың бірі болып табылады. 1996 жылы табиғат қорғау (мсоп) жөніндегі халықаралық одақ қызыл тізімі енгізілген, ал 2002 жылдан бастап ол қауіп, cr жоғары дәрежелі мәртебесі берілді - сыни жағдайда орналасқан мақсатында.  20-шы ғасырдың соңында күрделі қ кезеңде кеңес одағы ыдырағаннан кейін ет пен ақбөкен мүйізін сұраныс өсті. қатты азаюы оның халықтың қарқынды аңшылық себебі. 10 жыл бойы қазақстанда ақбөкендердің саны - 1992-ден 2003 жылға дейін - шамамен 1 млн сәл мыңнан астам жеке тұлғалар тарапынан 20, 50-еселік қысқартылды. 2004 жылдан бастап, түрлерді қорғауға қабылданған шаралар арқасында, саны біртіндеп өсіп, 2015 жылдың сәуір айында 295.400 болды. 2015 жылдың мамыр айында ақбөкендердің жаппай өлім болды. chisllennosti дерлік 90% құрады fall. 2016 жылы әуе сауалнама нәтижесінде қазақстанда ақбөкендердің жалпы саны том 108300 жеке тұлғалар болып табылады. х. бетпақдала популяциясы санының 36200 жеке тұлғалар, 70200 жеке тұлғалар орал халық және 1900 жеке тұлғалардың үстірт популяциясы. қбса ақбөкендердің зерттеу бойынша жұмыстар самолеттер. 2007 жылдан бастап қбса gmc бағдарламалық қамтамасыз ету «ohothooprom» арқылы пайдалануға берілді ақбөкеннің әуе сауалнама, жылдық мемлекет қатысады. төлдеу бұрын санақ provodyatsyaya көктемгі, негізгі мақсаты - ақбөкендер мен елдің санын анықтау. 2011 жылы ақбөкендердің саны туралы неғұрлым нақты деректер алу үшін, зоология институтымен қызметкерлері асбк әзірленген және әуе барлау жетілдірілген әдістемесін іске асырылды. спутниктік тегтеу (телеметрия). егер тасымалдау маршруттарын және ақбөкеннің төлдеу орналасуын анықтауға мүмкіндік береді ақбөкенді спутниктік белгілеу жөніндегі жұмыстарды, 2009 жылдан бастап. бүгінгі күні (2016) ақбөкенді 95 таратқыштар (-; 15 - үстірт; 10 - орал бетпақдала 70) анықталды. әлемде бірінші рет өткізіліп басып арнайы әдісін, мұндай жұмыс,. таратқыштың алынған деректерге әр апта сайын, орналастыру карточкалары жануарлар белгілену жіне түрлерді қорғау жөніндегі жұмыстың тиімділігін арттыру, орман және аңшылық шаруашылығы комитетіне берілетін дайындау. сондай-ақ, деректер мемлекеттік резервтен «алтын дала» rasshienii «ырғыз торғай rezevata» құруға қолданылған және орталық қазақстанда экологиялық дәліз шекарасын анықтау үшін. төлдеу кезінде жұмыс мониторингі. ақбөкенді төлдеу салаларда зерттеулер жүргізу жыл сайын асбк қызметкерлері. зерттеу өмірінің алғашқы күн ішінде құнарлылығын, бұзау жыныстық ssotnosheniyu неонаталдық өлім-жітім деңгейі туралы ақпаратты жинайды тобының жынысы мен жасы құрамын анықтау кіреді. туған лақтары сіз әрбір жеке жануардың өмір ұстануға мүмкіндік береді sputsialnymi құлақ тегтерді тегтелген. жұмыстың нәтижесінде, сондай-ақ, ақбөкеннің төлдеу дайындалған карталар оларды орналастыру үлгілерін зерттелген.

Нормально хватит тебе это если надо я еще напишу