Үндестік заңы. түрлерi. мысал келтір.

Үндестік заңы үндесім (үндестік) заңы —  буын  не  сөз  құрамындағыдауысты,  дауыссыз  дыбыстардыңбір әуезбен айтылуы. тілде сөздің құрамындағы дыбыстарды (дауысты, дауыссыз) ұйыстырып,бүтін  сөз етіп тұратынлингвистикалық  құбылыс. ондай құбылыс туыстас тілдер тобына ғана тән. үндестік заң дыбыстарды алдымен буынға (егер сөз бір буынды болса), содан кейін буындарды сөзге (егер сөз екі не көп буынды болса) біріктіреді. үндестік заңы  қазақ тілінің  іргелі заңдылығы болғандықтан, оның ықпалы тілдегі дыбыстардың айтылымы мен естілімінде басым болады. осы тұрғыдан дыбыстар төрт топқа бөлінеді: 1) жуан езулік әуез дәйекшесіз ([]) беріледі. мысалы, ата, қызық, алыс, т.б.; 2) тік таяқша ([]) жіңішке езулік әуезді: мыс., әже, егін, бірлік, т.б.; 3) дөңгелекше () жуан еріндік әуезді: мыс., қол, бұрұм, орұн, т.б.; 4) тік таяқша мен дөңгелекше () жіңішке еріндік әуезді көрсетеді: мыс., күн, көлүк, түлкү. буын не сөздің үндесім әуезі сол буын не сөз құрамындағы дыбыстардың жасалымы өзара үйлескен, естілімі өзара үндескен тіркесін құрайды. дәстүрлі қазақ тілтанымындағы (түркологияда)  фонетика  ережеде үндестік заңын дауыстылардың үндесуі деп түсіндіріп келсе, қазақ тілінде тек дауыстылар ғана үндеседі, ал дауыссыздар көрші дауыстының ықпалында болады делінген. сонымен қатар дыбыстардың бір-біріне ықпалын дасингармонизм  заңдылығына жатқызып келді. дауыссыз дыбыстардың арасындағы  ілгерінді ықпал  бойынша (мысалы, әліпби-әліппи, құр қалу-құрғалу, көкбет-көкпет, т.б.) алдыңғы дауыссыз кейінгі дауыссыздың айтылымына (артикуляциясына) әсерін дауыссыздардың сингармонизмі деп атайды. зерттеу нәтижесінде сөз құрамындағы дыбыстардыңжуан-жіңішке,  еріндік-езулік  болып айтылуы сөз  просодикасынабайланыстылығын көрсетеді. қазақ тілінің сөз просодикасы үндесім болғандықтан, ол сөз құрамындағы дауысты, дауыссыз дыбыстарға бірдей тең ықпал етеді.

Сабақтың   мақсаты: білімділік: қазақстанның   қорықтары   туралы   танымдық   білімін   арттыру және білетінін   сөйлеу   арқылы   еркін   жеткізу, сол   білімдерін   әрі     қарай   мәтін, сұхбат арқылы   қалыптастыру.қ:           оқушылардың   ой - өрісін,   есте   сақтау   және       шығармашылық     қабілеттерін   .тәрбиелік:   қоршаған   ортаға деген   көзқарастарын   қалыптастыра   отырып, табиғатты   қорғауға   , аялауға,сүюге   тәрбиелеу.сабақтың   түрі: саяхат   сабағыәдіс - тәсілдер: саралап   -деңгейлеп оқыту,   проблемалық-ізденіс әдісі, коммуникативтік   әдіс, сұрақ-жауап.жұмыс түрлері: жұптық, топтық жұмыс     көрнекілік: слайд- презентация,     интерактивті   тақтамен     жұмыс,   фотосуреттер,   тірек-сызба,коллаждар,бүктемелер.пәнаралық   байланыс: , статистика, әдебиетсабақ   барысыі.ұйымдастыру   кезеңі                   кезекшімен   сұхбат,оқушылардың   сабаққа дайындығын   тексеру  іі   үй жұмысын   тексеру. берілген сөздер мен сөз   тіркестерімен   сөйлем   құру.   сөйлем   ішінен бастауыш   пен   баяндауышты   табу.өсімдік,   табиғат   аясында, қорғау, зиян   келтіру,жанашырлық,   қамқор болды,қорықты   аралау.ііі жаңа   сабақ.сабақтың   мақсатымен   таныстыру.    ой толғау.   қорықтар   неге   керек?   қорық-   дегеніміз   не? оқушылардың   жауабы(кейбір жан - жануарлар   мен   өсімдіктер   дүниесін алғашқы табиғи   тіршілігін   сақтап   қалу үшін   қорықтар   қажет.) оқушылардың   дайындап келген слайд-презентациясын көру.  өсімдіктер   мен   жануарлар   қорғалатын   тұтас   табиғи аймақты-   қорықтар   деп   атайды.      iv   оқулықпен жұмыс. мәтінді     ( оқулық   49-бет) абзацка   бөліп оқу.мәтін   мазмұны   бойынша   әңгімелесу.мұғалім: , қазіргі   кезде   жануарлар   мен   өсімдіктердің құрып   кету   қаупі   бар   ма? елімізде   табиғат   байлығын қорғап   сақтайтын   қорықтар   көп   пе? саяхатқа дайындық кезеңі.оқушыларға компьютер   арқылы   тыңдатамын:                 тыңдаңыздар,тыңдаңыздар! сөйлеп   тұрған «№5 орта   мектептің» әуежайы.№5 мектептің   әуежайынан   ақсу - жабағалы,   наурызым   қорығы қорғалжын   ,марқакөл, батыс   алтай қорығы,   алакөл қорығы,алматы, барсакелмес,   үстірт- қызыл   кітап   бағыттары   бойынша   сағат14: 50 – де«эйр   қапшағай»   компаниясының   ұшағына   отырғызу   басталады. « егерсіздер   қорықтардағы   өсімдіктер   мен   жануарлар   жайында   тереңірек   білгіңіз   келсе, қорғау   шараларына   қатысамын   десеңіз   бізбен   бірге   саяхатқа   шығыңыз».қысқа мерзімді жұмыстарын қорғау  v   мұғалімнің   сөзі: құрметті   саяхатшылар,   сіздерге демалысқа   шығар   алдында қысқа   мерзімді     жұмысы   берілді. (2   апта).   қанекей , сол   жұмыстарынызды   тыңдап   бағалайық.   жоба мақсаттары:   қазақстандағы   қорықтар   туралы шағын     қорғау.1.жұмыс   әдісі:   жұптық, топтық   жұмыс2.жұмыстың   жүргізілуі: қорықтар   туралы   кітаптар   оқу.(кітапханаға   бару)интернет   мәліметтерін   жинастыру.3.презентация.4.рефлексия.      і топ   ақсу-жабағылы   қорығы(болатбеков ш.,аленова д.) презентацияіі топ   алматы,алакөл   қорығы(сериккожинова а.,нам а.)презентацияііі топ үстірт,наурызым   қорығы(өтебек   д.,савчук   у.)іv топ батыс алтай, барсакелмес қорығы(рахимовт.,ахметшарип а.)коллаж, фотосуреттер.